Quranda tez-tez işlədilən ifadələrdən biri “saleh əməl” ifadəsidir. Saleh kəlməsi gözəl, doğru, xeyirli mənalarını ifadə edir. “İslah etmək” feli ilə eyni kökdən törəmişdir, yəni “islah etmək” “saleh hala gətirmək” mənasındadır. Əməl kəlməsinin azərbaycanca ən yaxın qarşılığı “iş”dir. Beləliklə də, saleh əməl yaxşı və xeyirli iş mənasına gəlir ki, bu da Qurani mənada Allah'ın rizasına və endirdiyi dinə uyğun hər cür iş və hərəkəti ifadə edir.

Bir insana axirəti qazandıran şey isə yalnız iman etməsi deyil, eyni zamanda o imana uyğun saleh əməllər etməsidir. Çünki saleh əməl səmimi imanın göstəricisidir. Bunun əksinə, sadəcə “iman etdim” deyib bu imanın tələblərini yerinə yetirməmək insanı xilas etməz. Allah bu barədə belə deyir: İnsanlar (sadəcə) “iman etdik” deyərək sınanmadan buraxılacaqlarınımı zənn etdilər? And olsun ki, onlardan əvvəlkiləri sınadıq. Allah, həqiqətən, doğruları bilir və həqiqətən, yalançıları da bilir. (Ənkəbut Surəsi, 2-3)

Allah'ın “iman etdik” deyənləri sınamasının mühüm bir hissəsi saleh əməllərdə olur. Çünki bu əməllər onları yerinə yetirməklə məsul müsəlmanların səbirlərini, qətiyyətlərini, sədaqətlərini, qısası, imanlarındakı gücü üzə çıxarır.

Quranda saleh əməllərin müxtəlif formalarından bəhs edilir. Dinin digər insanlara təbliğ olunması, dinə qarşı edilən feli və sözlü hücumların aradan qaldırılması, müsəlmanların güc və firavanlığı üçün çalışmaq, Quranın daha yaxşı başa düşülməsi üçün səy göstərmək, müsəlmanların hər cür şəxsi və sosial problemlərinin həllinə cəhd etmək, bunların hamısı son dərəcədə mühüm saleh əməllərdəndir.

Bir ayədə saleh əməl belə izah edilir:

Lakin diqqət edilməli olan çox mühüm bir nüans vardır; bir əməli saleh edən şey sadəcə onun nəticəsi deyildir, onun arxasındakı “niyyət”dir. Buna görə də, bir əməlin saleh olması, onun yalnız və yalnız Allah rizası nəzərdə tutularaq edilməsindən asılıdır. Bu həqiqət “saleh əməl” anlayışını cahil cəmiyyətdəki “xeyirxahlıq” anlayışından ayırır. Saleh əməl Allah rizası üçün edilir. Xeyirxahlığın arxasında isə sosial həmrəylik hissi və xüsusilə də, “xeyirxah” bir adam kimi tanınmaq istəyi vardır. Bu ayələr möminlərin bəhs etdiyimiz “xeyirxahlıq” anlayışından niyə uzaq olduqlarını bizə göstərir:

Əgər “saleh əməl” ifadəsinə uyğun olan işlər bu ayələrdə bəhs edilən məqsəddən, yəni Allah rizasından uzaqlaşsa, o halda saleh əməl olma xüsusiyyətlərini itirir. Bu vəziyyət, əksinə, insanın başqa insanların razılığını axtarması mənasına gəlir ki, bunun Qurandakı qarşılığı “şirk”dir və böyük günahdır. Bir ayədə Allahın deyil, başqa insanların razılığı üçün edilən və saleh əməl olma xüsusiyyətini itirən bir ibadətdən belə danışılır:

Eynilə namaz kimi saleh əməl olan Allah yolunda xərcləmək də əgər Allah deyil, insanların razılığı üçün edilərsə bütün dəyərini itirir. Quranda həqiqi Allah yolunda xərcləməklə özünü göstərmək üçün edilən xərc arasındakı fərq bu cür izah edilir:

Bu mövzu başqa bir surədə belə vurğulanır:

Bir sözlə, bir əməli sahel əməl edən şey onun arxasındakı niyyətdir. Əgər o əməllə insan, istədiyi maddi nəticəni əldə edə bilməsə belə, əgər niyyət salehdirsə, əməl də saleh olar. Məsələn, insan Allah rizası üçün bir iş görməyə başlayıb uzun müddət cəhd göstərə bilər. Lakin nəticəsi istədiyi kimi olmaya bilər. Ancaq fərqi yoxdur, o, yenə də, qazanacağı savabı qazanmış olur. Həmçinin Müsəlman bilməlidir ki, Allah'ın, onu nəzərdə tutduğu nəticəyə çatdırmamasının böyük bir sirri və hikməti var. Çünki “...ola bilsin ki, xoşunuza gəlməyən bir şey sizin üçün xeyirlidir və ola bilsin ki, sevdiyiniz bir şey də sizin üçün zərərlidir. Allah bilər, lakin siz bilməzsiniz” (Bəqərə surəsi, 216) hökmünə görə əldə olunması arzu edilən nəticənin həqiqətən xeyirli olub-olmadığını bilən ancaq Allah'dır.

Müsəlman hər işi Allah'ın rizası üçün etməli, lakin nəticəsini də Allaha həvalə etməlidir.

Saleh əməlin bəhs etdiyimiz bu əsas xüsusiyyəti, yəni hər şeydən əvvəl niyyətdən asılı olması, Allah'ın ehtiyacsızlığının və insanın Onun qarşısındakı acizliyinin nəticəsidir. Allah müstəğnidir, yəni hər cür qüsur və əksiklikdən uzaqdır, heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır. Beləliklə də, Allah'ın müsəlmanların etdikləri saleh əməllərə də ehtiyacı yoxdur. Quranda belə deyilir: Ey insanlar, siz Allaha möhtac olanlarsınız, Allah isə Qani (heç bir şeyə ehtiyacı olmayan)dır, Həmid (təriflənməyə layiq)dir. Əgər istəsə sizi götürüb (məhv edib) yerinizə yeni bir xalq gətirər.Bu, Allah üçün çətin deyildir.(Fatir surəsi, 15-17)

O, istədiyi zaman istədiyi şeyi edə bilər. Öz dinini qüvvətləndirmək üçün Müsəlmanların göstərdikləri cəhdlərə ehtiyac duymaz. “...İman gətirənlər hələ bilmirlərmi ki, əgər Allah istəsəydi, bütün insanları doğru yola yönəldərdi?...” (Rəd surəsi, 31) ayəsində bildirildiyi kimi... Beləliklə də, bir insan saleh əməl etməklə həqiqətdə sadəcə özünə fayda verir, öz axirətini qazanır. Qurandakı ifadə ilə desək, “kim cəhd edərsə, sadəcə öz nəfsi üçün cəhd etmiş olur. Şübhəsiz ki, Allah aləmlərə möhtac olmayandır”. (Ənkəbut surəsi, 6)

Eyni şəkildə, namaz qılan özü üçün namaz qılmış olur, oruc tutan, Allah yolunda xərcləyən ya da İslamı müdafiə edən də bütün bunları özü üçün etmiş olur. Bunları etməyə ehtiyacı olan özüdür. Yenə də eyni səbəbdən, Allah əməllərin özünə, ya da nəticəsinə yox, niyyətinə baxır. Buna görə də saleh əməl ifadə etdiyi niyyət qədər mənalıdır. Quranda bu qayda qurban kəsilməsindən bəhs edilərkən bu cür açıqlanır:

Buna görə də, saleh əməl edilərkən niyyətin daima möhkəm tutulması, yəni edilən işin sadəcə Allah rizası üçün edildiyini bilmək çox mühümdür. Bu məqsədlə də, Allah'la mənəvi əlaqədə olmaq, işi edərkən Onu təsbih etmək və işin qəbulu üçün Ona dua etmək lazımdır. Hz. İbrahim və Hz. İsmailin Kəbəni inşa edərkən etdikləri dua bütün möminlər üçün bir nümunədir:

Allah'ın Hz. Davud və yoldaşlarına verdiyi “ey Davud ailəsi, şükür edərək çalışın. Qullarımdan şükür edənlər azdır.” (Səbə surəsi, 13) əmri də saleh əməl edilərkən Allah'la olan əlaqənin kəsilməməsi, dua və şükür yoluyla davam etdirilməli olduğunu göstərir.

Bu cür bir əməl saleh əməldir və insanın Allah'a olan yaxınlığını və axirətdəki dərəcəsini artırır. İnsanın “iman etdim” deməklə söylədiyi söz bu əməllə möhkəmlənir və ayədə ifadə edildiyi kimi Allah'a yüksəlir:

İman edib həyatı boyunca saleh əməllər edən möminin qovuşacağı qurtuluş isə Allah'ın rizası və cənnətidir. Quranda belə deyilir:

Allah başqa ayələrində isə saleh əməllər edənlərin pisliklərinin üzərini örtəcəyini bildirir. Bu ayələrdən bəziləri belədir:

Bir insanın sadəcə Allah'ın məmnunluğunu qazanmaq üçün etdiyi hər hərəkət və davranış saleh əməldir. Məsələn, bir insanın din əxlaqından danışması, təvəkkülsüz bir insana taleyi, qədəri xatırlatması, dedi-qodu edənə mane olması, evini və bədənini təmiz saxlaması, elmini və dünyagörüşünü artırması, gözəl söz söyləməsi, insanlara axirəti xatırlatması, xəstə bir insanı qoruması, yaşlı birinə sevgi və şəfqət göstərməsi, xeyir yolda istifadə edəcəyi pulu qazanmaq üçün çalışması, pis sözə yaxşılıq və səbirlə qarşılıq verməsi kimi insanın hər hərəkəti Allah'ın razılığı üçün edildiyi zaman saleh əməl olur.

Allah'ın axirətdə pisliklərini örtərək yaxşılıqlara çevirməsini arzulayanlar daima Allah'ın ən çox razı olacağı hərəkəti seçməlidirlər. Bunun üçün insan axirət günü verəcəyi hesabı düşünməlidir. Məsələn, axirət günü cəhənnəm atəşinin yanında dayandırılan bir insana dünya həyatında etdiyi pisliklər göstərilsə və ona bu pisliklərin bağışlanması üçün saleh əməllər göstərməli olduğu deyilsə bu insanın davranışının necə olacağı aydındır. Cəhənnəm alovunu düz yanında görən, cəhənnəmdəki insanların ümidsizliklərini, peşmanlıqlarını, əzabdan ötrü çıxardıqları iztirabla dolu iniltiləri eşidən, cəhənnəmdəki əzabın necə olacağına gözlərilə şahid olan bir insan Allah'ı ən çox razı edəcəyi davranışları seçəcək və var gücüylə ən düzgün olanı etməyə səy göstərəcəkdir. Belə bir vəziyyətdəki insan saleh əməllər etmək barədə süstlük göstərə bilməz, qətiyyən tənbəllik edə bilməz, Allah'ı razı edəcəyi davranış olan yerdə başqa bir rəftar göstərməz, laqeydlik edə bilməz, yaxud əsla qəflətə düşməz. Çünki cəhənnəm hər an düz yanındadır və ona sonsuz həyatını və Allah'ın əzabını hər an xatırladır. Bu vəziyyətdəki bir insan edəcəyi əməlləri gecikdirib təxirə salmaz. Vicdanının əmr etdiyi hər şeyi dərhal və qüsursuz şəkildə edər. İbadətlərində çox dəqiq və davamlı olar. Beləliklə, Allah dünya həyatında da, sanki cəhənnəmi görüb gəlmiş, ya da cəhənnəmi hər an düz yanında görən biri kimi saleh əməllər edən, Allah'dan və axirətdən qorxub çəkinərək hərəkət edənlərin pisliklərini yaxşılığa çevirəcək. Bu möminlər axirətə qəti şəkildə iman edirlər və Allah'ın əzabından kəskin surətdə qorxub çəkinir və saleh əməllərdə yarışmağa qətiyyət göstərirlər. Allah Qatında yaradılmışların ən xeyirlilərinin dünyada saleh əməllərlə məşğul olanlar olduğu Quranda belə bildirilir: İman edib saleh əməllər göstərənlər isə - məhz onlar yaradılmışların ən xeyirliləridir. (Bəyyinə surəsi, 7)