İnsanlar arasında geniş yayılmış xüsusiyyətlərdən biri də lazımsız yerə uzadılan və hikməti olmayan söhbətlərdir.

Bəzi insanlar gün ərzində, demək olar ki, qarşılaşdıqları hər mövzu haqqında (hər hansı bir məqsəd olmadan) ətraflı analizlər aparmağı və bu mövzular üzərində uzun-uzadı danışmağı sevirlər. Bir neçə cümlə ilə həll edilə bilən mövzunu qəsdən uzadırlar.

Bu, xüsusilə cahiliyyə insanlarında çox nəzərə çarpan bir vərdişdir. Ancaq cahiliyyə insanlarının dünya həyatına, ölümə, axirətə olan baxışları fərqli olduğundan, onlar bu vərdişi zərərli görməzlər. Maddi mənfəət əldə etmək, rütbə və vəzifə qazanmaq kimi dünyəvi idealları xaricində təqdirəlayiq və dəyərli bir hədəfləri olmaz. Bu səbəbdən, həyatlarının çox hissəsini başlarını qatmaqla və ya öz sözlərilə desək, “vaxt öldürməklə” keçirərlər. Dolayısı ilə, boş söhbətlərdə iştirak etmək onları narahat etməz. Çünki bu insanların axtardıqları da elə “vaxt keçirməkdir”.

Möminlərin həyatı isə çox fərqlidir. İman gətirən bir insanın həyatının hər anında edəcəyi çox iş vardır. Mömin çox yüksək ideallara sahib olan insandır. Müsəlman dünyada özünə verilən məhdud vaxt içərisinə ən çox xeyirli söz, davranış və fəaliyyəti sığdırmağa çalışar. Yuxu, yemək, fiziki təmizlik kimi zəruri ehtiyaclarına ağılla ən az vaxt sərf edərək, həyatının digər hissəsini Allah’ın razılığını qazana biləcəyi fəaliyyətlərə ayırar.

Dolayısı ilə, möminin boş vaxtı olmaz. Allah Quranda möminin bu mövzudakı ölçüsünün necə olduğunu belə bildirir:

Bu səbəblə, müsəlman bir mövzudan bəhs edərkən, mövzunu ən qısa və ən hikmətli şəkildə həll etməyə çalışar. O mövzu həll edildikdən sonra sırf vaxt keçirmək üçün lazımsız detallarla, məqsədi olmayan izahlarla və ya təkrarlarla məsələni uzatmaz.

Bəzi cahiliyyə insanları içlərindəki məqsədsiz vaxt keçirmə arzusundan dolayı, açılan hər mövzu haqqında özlərinə heç bir fayda verməyən detalları araşdırırlar. Sadəcə nəticəsi əhəmiyyətli olan və çoxdan olub-bitmiş hadisənin necə baş verdiyini qarşı tərəfə saniyə-saniyə danışdırırlar. Əvvəllər dəfələrlə dinlədikləri bir mövzunu sanki ilk dəfə öyrənirmiş kimi bu insana təkrar-təkrar danışdırırlar. Qarşı tərəf də eyni hadisələri bütün detalları ilə yenidən söyləməkdə heç bir qüsur görməz. Bəzən qəzetdə oxuduqları və ya televizorda seyr etdikləri bir hadisə barədə, heç bir məlumatları olmamasına və onları maraqlandırmamasına baxmayaraq, “birdən belə olsaydı, ya elə olarsa? Belə olarsa necə olar, elə olarsa necə olar?” kimi suallarla uzun müddət mübahisə edərlər. Özləri ilə heç bir əlaqəsi olmayan bir xəbəri tamamilə sahiblənər və o mövzu haqda getdikləri hər yerdə, gördükləri hər insanla danışırlar.

Onlara bir sual veriləndə, o suala birbaşa cavab vermək yerinə, əvvəlcə müxtəlif girişlərlə əlavə mövzulardan bəhs edərlər. O nəticə meydana gələnə qədər hansı mərhələlər yaşandığını da dedikdən sonra, nəhayət, qarşı tərəfin gözlədiyi məlumatı verərlər. Yaşadıqları vacib bir hadisəni bir-birlərinə danışarkən, mövzunu birbaşa önəmli hissələrilə xülasə etmək yerinə, cümlə-cümlə o anda gedən qarşılıqlı söhbətləri də bir-bir sayarlar.

Bu tərz boş danışıqlarla yanaşı, əlbəttə, bu insanların özləri üçün vacib olan mövzular da vardır. Ancaq böyük ideallarının olmaması və mövzuları lüzumsuz yerə uzatmaq vərdişi ucbatından, vacib mövzularda da əsas məqsəddən uzaqlaşaraq, yenidən boş danışıqlara dalırlar.

Allah’a, axirətə, hesab gününə iman gətirən bir insanın bu mövzudakı davranışı isə, əlbəttə ki, çox fərqlidir. Ancaq bu vərdişin cəmiyyətin demək olar ki, hər təbəqəsində geniş şəkildə yayılması və nəfsin insanı boş işlərə sürükləməyə cəhd etməsi səbəbilə mömin bu mövzuda çox diqqətli olmalıdır.

İnsan bəzən yanılaraq bir mövzunun bütün detallarının həqiqətən çox əhəmiyyətli olduğunu və bunların qarşı tərəfin mütləq bilməsinin vacib olduğunu düşünə bilər. Ya da fərqinə varmadan bir söhbət mühitində mövzuları lüzumsuz yerə uzada bilər. Nəfs və şeytan insanı mövzunun özündən uzaqlaşdırıb detallarda boğmaq istəyə bilər. Söhbətin məqsədindən uzaqlaşması, vaxtını boş keçirməsi üçün insanın diqqətini dağıda bilər. Xeyirli bir məqsəd üçün danışılan bir mövzunu məqsədindən uzaqlaşdırıb dedi-qodu mühiti yaratmaq istəyə bilər.

Mömin şeytandan və ya nəsfindən gələ biləcək bu cür yönləndirmələrə qarşı çox diqqətli olmalıdır. İman gətirən bir insan üçün həm özünün, həm də qarşısındakı insanın vaxtı olduqca əhəmiyyətli və dəyərlidir. Hər hansı bir mövzuda lüzumsuz yerə əlavə edilən bir hikmətsiz cümlə belə möminin dəyərli vaxtını ala bilər. Müsəlman bu zamanı boş danışıq yerinə ağlını, vicdanını çox xeyirli bir düşüncəyə, sözə və ya davranışa verə bilər.

Bu səbəbdən, möminlərin mövzuları lazımsız yerə uzatmamaları, hikmətsiz və məqsədsiz təkrarlarla vaxt itirməmələri, boş sözlərə dalmamaları olduqca əhəmiyyətlidir. Hər mövzunu ən qısa və ən ağıllı şəkildə həll etmək çox vacibdir. Mömin bu yüksək ağla və vicdana sahib olan insandır.

Hər davranış, hər düşüncə kimi, hər söz də hesab günü insanın önünə çıxarılacaq. Deyilən hər faydalı və hikmətli söz insanı axirətdə qazanclı çıxaracaq, Allah’ın razılığını, cənnətini və rəhmətini qazanmasına vəsilə olacaq.

Allah Quranda möminin bu mövzuda göstərəcəyi əxlaqı belə bildirir:

O kəslər ki, yalan yerə şahidlik etməz, faydasız bir şeylə rastlaşdıqları zaman onlardan üz çevirib vüqarla keçər. (Furqan surəsi, 72)